Live gezinstherapie van Maurizio Andolfi: Goeroe aan het werk

Gepubliceerd in Psy, januari 2011.

Een live therapiesessie op grote schermen. Op deze onconventionele manier  wil MoleMann Mental Health haar medewerkers inspireren. Geboeid kijken ze toe hoe een onbekend gezin wordt behandeld door Maurizio Andolfi, één van de grondleggers van de systeemtherapie.

Gelaten zitten vader Piet, moeder Elsa, Lisa (12) en George (6) in een halve kring op hun stoelen. De kinderen hebben adhd en zijn onhandelbaar, hun ouders hebben huwelijksproblemen. Er zijn camera’s op hen gericht. Het is voor het eerst dat de Italiaanse psychiater Maurizio Andolfi deze Nederlanders ziet, en hij weet niets van hen. Andersom evenmin.

In een nabijgelegen zaal legt de presentator haar collega’s van ggz-instelling MoleMann Mental Health uit dat het gezin vastzit. ‘Er is veel boosheid, en het wordt alleen maar erger. Er zijn voortdurend conflicten waarbij soms ook geweld wordt gebruikt, vooral tussen vader Piet en dochter Lisa.’

Ter gelegenheid van de teamdag heeft MoleMann om haar werknemers te inspireren de wereldberoemde Italiaanse professor en systeemtherapeut Andolfi uitgenodigd. In de bomvolle zaal kijken de medewerkers geboeid naar de schermen, waarop de therapiesessie van Andolfi met het gezin live wordt geprojecteerd.

In de therapieruimte kijkt de grijze psychiater kalm naar het whiteboard met achtergrondinformatie over het gezin. ‘Een heftig jaar’, concludeert hij. Kort na elkaar stierven beide ouders van de Indonesische Elsa, bovendien kreeg Piet een hartaanval en verloor hij zijn baan. ‘Jullie hebben veel meegemaakt. Het verbaast me dat jullie problemen niet groter zijn. Achter boosheid en spanning schuilt vaak verdriet.’ Hij praat in het Engels. Een tolk vertaalt het voor de kinderen.

‘Waar is jouw moeder?’, vraagt Andolfi aan Piet. ‘In Den Haag.’ Zijn vader is overleden toen Piet nog heel klein was. Het gezin ziet Piets moeder niet vaak. ‘Vroeger had ik een goede band met haar. Maar ik liet twee eerdere huwelijken mislukken en dat veranderde onze relatie’, zegt Piet. Zijn gezicht is uitdrukkingsloos. ‘Mijn moeder hield van mijn eerste vrouw alsof het haar eigen dochter was. De scheiding deed mijn moeder meer pijn dan mij. Nu is er meer afstand tussen mijn moeder en mij.’ Andolfi knikt. ‘Houdt je moeder ook van Elsa?’ ‘Niet onvoorwaardelijk’, zegt Piet. ‘Ze houdt van me op haar eigen manier’, zegt Elsa.

Kinderen als booschappers
Toen Elsa’s moeder overleed, vertrok Elsa halsoverkop naar Indonesië. Niet lang daarna overleed ook haar vader. Elsa nam alleen dochter Lisa mee naar Indonesië voor de begrafenissen. ‘Lisa was heel close met haar oma’, legt Elsa uit. Haar zoontje George kijkt op: ‘Waarom nam je mij niet mee?’, vraagt hij zachtjes. De zaal zucht vertederd. ‘Mama was erg verdrietig en in de war’, zegt Elsa. ‘Ze kon jou niet troosten. Ik weet dat je opa en oma heel lief vond.’ Het jongetje knikt. De camera zoomt in. Zijn blik verandert. Dan barst hij in huilen uit. ‘Misschien wil hij op schoot’, zegt Andolfi. George klimt bij zijn moeder op schoot. Ze aait hem. ‘Dit vergeten we wel eens, hè’, zegt Andolfi. ‘We praten over problemen, ruzietjes, maar we vergeten het belangrijkste, de grote gevoelens. Het verdriet.’

Systeemtherapie behandelt niet alleen de patiënten, maar ook de belangrijke personen uit de omgeving van de patiënt. De gedachte hierachter is dat de patiënt nooit in zijn eentje een probleem heeft, maar altijd wordt beïnvloed door zijn ‘sociale systeem’. ‘Vaak zijn gezinsleden hun onderlinge verbondenheid verloren. Als therapeut probeer ik de banden weer te herstellen’, legt Andolfi uit. ‘Kinderen worden vaak aangemeld voor therapie, bijvoorbeeld omdat ze “onhandelbaar” zouden zijn. In werkelijkheid zijn zij zelf niet het probleem, maar slechts de boodschappers. Kinderen proberen altijd te helpen, ook onbewust. Ze voelen aan dat het fout gaat in hun gezin, en alarmeren door afwijkend gedrag te vertonen. Ze zijn de gids naar dieperliggende problemen.’

Boksbal
In de therapieruimte is bij de herinnering aan haar overleden opa en oma ook Lisa in tranen uitgebarsten. Elsa heeft haar naar zich toe getrokken en troost nu beide kinderen. Andolfi kijkt naar Piet. ‘Waar sta jij in dit verdriet?’ Piet kijkt naar zijn schoenen. ‘Ik begrijp het verdriet van mijn vrouw en kinderen. Toen Elsa en Lisa in Indonesië waren, zorgde ik voor George. Ik ben niet zo goed in verzorgen, maar ik heb mijn best gedaan.’ Voor het eerst verschijnt er een flauwe glimlach. ‘We zijn vaak uit eten gegaan. We hadden het goed samen.’

‘Het is heel moeilijk voor Piet, weet je dat?’, zegt Andolfi tegen Elsa. ‘Zonder werk is het alsof een man impotent is, zeker in een land zo productief als Nederland. Jij neemt alle zorgtaken op je, en Piet was op zijn manier nuttig door geld in het het laatje te brengen. Maar nu.., je man heeft nog maar weinig om voor te leven. Soms ligt een hartaanval dicht bij een zelfmoord.’ In de zaal klinkt geroezemoes. Zei hij nou echt ‘suicide’? ‘Eigenlijk’, vervolgt Andolfi, ‘zijn deze kinderen meer Indonesisch dan Nederlands. Ze lijken op jou, Elsa. Het is net alsof de vader in dit gezin geadopteerd is. Hij staat overal buiten. Voor zijn gevoel is hij al dood.’ Andolfi kijkt naar Piet, die met afhangende schouders zit te luisteren. ‘Je spreekt met je ogen’, zegt Andolfi. ‘Heb ik iets verkeerd gezegd?’ Langzaam schudt Piet zijn hoofd.

Andolfi wijst op de lege stoel tussen Lisa en Elsa, die nog steeds George op schoot heeft. ‘Ga daar eens zitten.’ Zwijgend doet Piet wat hij zegt. ‘Hoe lang is het geleden dat je hier was, in het centrum van het gezin?’ Piet schudt zijn hoofd. ‘Ik weet het niet, te lang. Elsa heeft de controle. Het lijkt wel alsof ik niets goed kan doen.’ Andolfi: ‘Je bent boos op Elsa, waarom uit je die woede op Lisa?’ Onverwacht fel zegt Piet: ‘Lisa doet net alsof zíj de volwassene is die mij moet opvoeden.’ Andolfi schudt zijn hoofd. In de zaal wordt gezucht. ‘Lisa is een meisje, ze voelt dat haar moeder problemen heeft en dat probeert ze te veranderen.’ Hij buigt zich naar Lisa. ‘Jij wordt gebruikt als boksbal. Daar moet je geld voor vragen, joh!’ Hij glimlacht. ‘Nee, bied je er niet voor aan, je ouders moeten er zelf uitkomen.’

Heftig
Veel van Piets boosheid heeft niets met dit gezin te maken, zegt Andolfi. ‘Besef je dat? Die boosheid komt van vroeger. Er is nog veel onopgelost tussen jou en je moeder. Daar moet je iets mee. Nodig haar uit voor een sessie.’ Piet reageert nauwelijks. De camera zoomt in. Hij knikt een beetje, van harte gaat het niet. ‘Als ik een werkgever was, zou ik geen werknemer aannemen die een lijk is. Je moet uit je graf komen.’

Eén voor één neemt Andolfi afscheid van de gezinsleden. Hij pakt George bij zijn handjes: ‘Jij bent de tweede man in huis. Je kunt je vader helpen, zodat hij weer gaat leven. Je moet hem laten lachen. Ga hem ’s ochtends kietelen als hij nog ligt te slapen.’ Het jongetje kijkt ernstig. ‘Ciao George.’

Een ingewikkelde opdracht voor een kind, vindt een systeemtherapeut uit de zaal. In groepjes bespreken de medewerkers van MoleMann het consult. ‘“Trek je vader uit het graf’”, of “wees geen boksbal”. Wat moet een kind daarmee?’, zegt ze. Ze vond het bijzonder een live consult mee te maken, maar ze heeft ook kritiek. ‘Andolfi koos te veel de kant van de moeder. Dat die man “in zijn graf ligt”, daar is zij ook debet aan. Zij moet óók veranderen.’ Een ander meent dat het wel ver gaat om heftige zaken als zelfmoord te bespreken waar de kinderen bij zijn. Moet dat nou echt? ‘Het is een keuze’, legt Andolfi later aan de zaal uit. ‘Volwassenen denken vaak dat ze kinderen moeten “beschermen” door niet over problemen te praten, maar kinderen hebben veel door. Ik denk dat iedere waarheid beter is dan welke leugen ook.’

MoleMann nodigde Andolfi uit om te laten zien hoe nuttig het is het hele systeem te behandelen, zegt Nico Moleman, directeur van MoleMann Mental Health en zelf ook systeemtherapeut. ‘Helaas praten veel therapeuten liever met één patiënt. Daardoor duurt de behandeling veel langer dan nodig, want je mist een hoop informatie en interactie. Ik hoop dat Andolfi’s werkwijze aanstekelijk werkt.’

Veel medewerkers zijn geïnspireerd door Andolfi, zeggen ze. ‘Hij besteedde veel aandacht aan de band met de opa’s en oma’s. Ze bleken een heel belangrijke rol bleek te spelen. Dat vond ik echt een eyeopener’, zegt sociaal psychiatrisch verpleegkundige Janny Visser. Systeemtherapeut Lucas Heijligers is onder de indruk van Andolfi’s directheid. ‘Ik weet niet of ik zelf ook zou durven zulke zware uitspraken te doen, maar zo breng je de boel wel in beweging.’ GZ-psycholoog Lars van Kessel: ‘Andolfi verhuisde de gezinsleden vaak van plaats, dat wil ik ook meer gaan gebruiken. Door ze van stoel te laten wisselen laat je mensen fysiek voelen wat je benoemt in woorden. Je zag het ook aan die vader: in het midden zat hij ineens rechtop.’

Innemende man
Ook Elsa is onder de indruk, vertelt ze drie weken later. ‘In anderhalf uur legde deze wildvreemde man bloot hoe ons gezin in elkaar steekt. Nu kunnen we er niet meer omheen.’ Haar kinderen vonden het eveneens ‘geweldig’, zegt ze. ‘Het was alsof deze man ons al jaren kende, zei Lisa. Ze vond het fijn dat zij niet de schuld kreeg’, vertelt haar moeder.

Toch zijn er volgens Piet geen concrete dingen veranderd of verbeterd. ‘Het is een innemende man, en ik vond het goed dat hij zo to the point was. Maar zijn opmerkingen waren nogal scherp, het is moeilijk daar direct iets mee te doen. Ik was het ook niet altijd met hem eens. Je komt niet naar een therapie om jezelf dood te laten verklaren, of impotent. Hij wilde dat mijn moeder langskomt, dat vind ik ook te ver gaan, gezien haar leeftijd en de afstand die er tussen ons is.’

Het gezin zou wel bij Andolfi in therapie willen, als dat mogelijk zou zijn. ‘Er kwam veel los’, zegt Piet. ‘Ik denk dat het goed is dat we die emotionele momenten als gezin samen hebben doorgemaakt. Ik wist bijvoorbeeld helemaal niet dat mijn zoontje het zo erg vindt dat hij niet bij de begrafenissen van zijn opa en oma was. Andolfi kreeg dat zomaar boven water.’ Naderhand hebben de gezinsleden er thuis nauwelijks over nagepraat, zeggen de ouders. Elsa: ‘Ieder van ons denkt er op zijn eigen manier over na.’

Om privacyredenen zijn de namen van de gezinsleden en enkele feiten veranderd.